بازگشت
سخنی چندپیرامون کتاب « لیلی ومجنون »اثرابوبکریقین (قسمت سوم)
نویسنده : دکتورغلام حیدریقین نویسنده : دکتورغلام حیدریقین

پروردگارا ! به کسی که عشق دادی،چه ندادی

وبه کسی که عشق ندادی،چه بدادی؟           

« خواجه عبدالله انصاری »

 

پیوسته به گذشته :

 

زیبائیهای کلامی وکاستیهای منظومه لیلی مجنون:

 دراین منظومه تصویرتمام کرکترها،صحنه هاووصفهابسیارساده،عمیق وروشن است. نه لفظ فدای معنی شده ونه هم معنافدای لفظ میگردد،بدین معناآنچه راکه شاعرمیخواهدبه خوبی بیان کرده میتواند. شعریقین درحقیقت دنباله همان سبک خراسانی است وترکیبی است ازادبیات غنائی وعارفانه باتعبیرهاوتصاویری تازه وبکرکه تسلط اورادرشعروشاعری نشان میدهد.

 ازتشبیه واستعاره وکنایه وپیرایه های لفظی که ازعوامل اساسی شعرکلاسیک اند،کمترسودمیبردواگرهم دیده میشود،بسیاراندک است. عیب شعرش درآنجابرملامیگرددکه وی نمیتواند ویانمی خواهدکه بین ادبیات شفاعی ونوشتاری فرقی قایل شودوبه همین دلیل است که نتوانسته است برخی واژه هاوکلمه هارابه مفهوم اصلی آن به کارببرد. دربرخی جایهاشاعرتابدان درجه تحت تآثیرنظامی گنجه ئی ودیگرشاعران کلاسیک قرارمیگیرد که درنمی یابد که وی درسده بیست ویکم زیست مینمایدوبه همین دلیل است که درزمینه محیط اجتماعی خویش چنان می اندیشدکه چندین سده قبل نظامی می اندیشیده است،به گونه نمونه شاعردرموردزن که موجودیست قابل احترام چنین عقیده دارد :

زن رانسزدوفاشعاری                                                                             زن نیست سزای رازداری

زن پای وفابه کس نیارد                                                                             جززرق ندارد آنچه دارد

« صفحه 95کتاب »

ویااینکه هرچیزوهرواقعه رابه گردن سرنوشت وتقدیرمیاندازدوانگارکه دراکثرجایهاکاروکوشش رانفی میکندوشایدهم به این دلیل باشدکه شاعردرداستان لیلی ومجنون بیشترازدیدعارفانه نگاه میکندتاازمنظریک داستان عاشقانه .

 وامااندامی راکه شاعربرای عاشق ومعشوق خویش میسازد،قابل توجه است وراهبربه این نکته که زیبائی امریست نسبی ودلخواه مردمان که باگذشت زمان فرق میکند. شاعرمابه درستی قهرمانان داستانش رانیک میشناسدوباتآثیرپذیری ازمنظومه نظامی آنهارابهترین میخواهد. شاعردرهنگام توصیف لیلی ازتمام زیبائیها وخوبیهای  طبعیت  که توسط حواس پنجگانه خویش درک کرده است،کارمیگیردوعروس شعرش رانیکو می آراید،وبه همین دلیل است که ازباغ وبوستان ودمن مددمیخواهد تااندام موزون یاررابنمایاند،چنانکه ازلیلای صحراگردچنین تصویرزیبای به نمایش میگذارد :

شیرین سخنی فرشته گفتار                                                                           شکرشکن جمیله کردار

عنوان وفا ونیکخوئی                                                                                   پایان صفا وخوبروئی

خجلت دهی نورماه وخورشید                                                                      طوطی چمن سرای امید

روشن کن بزم دوستداران                                                                         محراب دعای حق گذاران

« صفحه53 کتاب »

شاعرازدرخت سرووکاج وگل سوسن ونرگس وبنفشه وسنبل وخیری وگلاب تازه استفاده میکند،تاقامت وگیسوی عروس شعرش رابازتاب دهد،چنانکه دربیتهای زیرمیخوانیم :

شیرین سخنی فرشته گفتار                                                                           شکرشکن جمیله کردار

عنوان وفا ونیک خوئی                                                                              پایان صفا وخوب روئی

پیرایه گرعروس گلشن                                                                            بالنده سرو وکاج وسوسن

وصف طبیعت ودشت ودمن وگلزاروگل گلاب وسبزه وچمن وباران وموسم بهارنیزدراین منظومه به خوبی جلوه گرمیشودوشاعرمیکوشدتاخواننده وشنونده شعرش راباخوددرگلگشت صحراوگلشن ببردوازدیدن آن همه زیبائیهای طبیعی شادوخوشحالش سازد.به این بیتهاتوجه شودکه چگونه شاعرتمام گونه های گل رابا خصوصیات وویژه گیهای آنهاچه زیبا،ساده وروشن آنهم دروصف بهاربیان کرده است :

گردید چوموسم بهاران                                                                           گل شد به چمن عبیرافشان

خندید چمن شگفت گلزار                                                                          بارید درر به شاخ ازهار

سنبل به بنفشه تاب میداد                                                                           باران همه جاگلاب میداد

شمشادبه نازوغمزه افزود                                                                       ریحان به چمن عذار بنمود

سروازقدخویش شادوخوشدل                                                                       در قامت جو نمود منزل

سوسن درسوک وغصه بربست                                                            نرگس به نشاط وجلوه پیوست

بر بست بخود انار آزین                                                                            آوردبه کف شکوه دیرین

بنمود شگوفه سیب وآلو                                                                          درباغ به هرطرف زهرسو

ازلاله چمن به تاب گردید                                                                            منزل گهی آفتاب گردید

نارنج وترنج وناک وانجیر                                                                          بستند به دور باغ زنجیر

بادام دوچشم بست ازناز                                                                           بردوخت به قد سرو طناز

نیلوفر ونسرن وشبو                                                                                  همدوش به نارون ولیمو

کردند به هم شگفتن آغاز                                                                              درباغ شدند جلوه پرداز

بلبل به نوای عاشقانه                                                                                سرداد به عشق گل ترانه

« صفحه 56کتاب »                                                                       

 وصف خزان ورفت وآمدشبهاوروزهاوگذشت عمروناپایداری دنیانیزباهمه کاستیهاوزیبائیهایش دراین منظومه به خوبی بیان شده است. ازدیدشاعرخزان فصل جدایهاونامرادیهاست،به دلیل آنکه هرچیزیکه درموسم بهارپرورش یافته،درفصل خزان روبه نابودی است وبه گفته شاعربرتارک تاک،زاغ میخسپدوجای سمن را،کلاغ میگیردووضع چمن،باغ ،ارغوان،گل وبته،شمشاد،لاله،سیب واناروسبزه وبنفشه همه وهمه زار وخزان زده وخشکیده وپوسیده دیده میشوند،اززبان شاعرمیشنویم :

گرددچوچمن خزان رسیده                                                                           خونابه برون کندزدیده

هرخون که به قصدارغوان است                                                              خشکیده زهیبت خزان است

آید به سراغ باغ سردی                                                                         رنگ ورخ گل رودبه زردی

هرشاخ شودزبرگ عاری                                                                        گل بته فتدبه رنج وخواری

شمشادزتخت خویش خیزد                                                                      نرگس زدودیده اشک ریزد

گل غنچه نهان شودبه پرده                                                                         آن لاله شود زغم  فسرده

برتارک تاک زاغ خسپد                                                                            برجای سمن  کلاغ خسپد

برسیب گزند آورد باد                                                                             پژمرده شود جلوس شمشاد

رخسار انار راخراشد                                                                                برسبزه بهانه میتراشد

ودرچنین فصلی خسته کننده که همه چیززردوضایع وروبه زوال است شاعرازلیلی یادمیکندکه اونیزمانند تمامی دیده نیهای اطراف واکنافش ناتوان وبیحال وبادردوغم آغشته است :

درفرصتی این چنین غم آور                                                                     شدسروقدی به خاک همبر

یعنی لیلی ماه رخسار                                                                              ازغصه به درد شدگرفتار

ازکاخ بلندعشق خواهی                                                                                  افتاد به ورطه تباهی

رخسارمهش چوکاه گردید                                                                           زیباوشی اش تباه گردید

آن سرکه حریربودش انباز                                                                      باصوف کفن شدش هم آواز

ولیلای مجنون درچنین حال واحوالی ازمادرش یک آرزوداردوآن اینست که بعدازمرگش ازغبارخاک پای مجنون سرمه بسازدودرچشمان لیلی بمالدودرعین حال درلوحه تربتش بنگاردکه این به خاک خفته،شهید راه عشق شده است :

باحالت آنچنان که دانی                                                                                  غلتید به حال ناتوانی

بامادرخویش وقت مردن                                                                       گفت ایکه مرائی حق بگردن

صدخواهش من به جانمودی                                                                      هرحاجت من روا نمودی

اکنون که اجل مراست بردر                                                                       یک حاجت دیگرم برآور

خواهم چو اجل کندنزارم                                                                     درحسرت دوست جان سپارم

کن سرمه به چشمم ازغبارش                                                                    تا واز شود به رهگذارش

ازلولوی اشک زینتم بخش                                                                         وزعطرجگرمزیتم بخش

تابوت مرا بزر بیندای                                                                                درواژه زردیش بیفزای

آندم که به خاک من گذاری                                                                       آراسته کنم عروس واری

آری چو به تربتم  قلم زن                                                                       برسنگ مزارم این رقم زن

کاین کالبد ستم رسیده                                                                        عشق ازدوجهان به خودگزیده

گردیده شهیدعشق جانان                                                                             درباخته به عاشقی جان

دلداده ی من چوآید اینجا                                                                                داند که شدم زدار دنیا

حالی به سراغ خاکم  آید                                                                               درماتم من غزل سراید

 « صفحه164 کتاب »                     

استفاده ازادبیات عامیانه ومثالهاوضرب المثلها:

به عقیده نگارنده آنچه که منظومه جناب یقین راجالب وخواندنی ساخته است،استفاده ازواژه ها،جملات وزبان عامیانه وبه ویژه به کارگرفتن مثلهاوضرب المثلهای عامیانه است. دراین منظومه بیش ازهفتادمثال وضرب المثل آورده شده که برای اثبات ادعاوتصدیق مرام شاعربه کارگرفته میشود. اینگونه امثال وحکم به گونه عموم اززبان وروایات دانایان،خردمندان،دهقانان،دیباچه نویسان،گوینده داستان،ترانه پردازوهمچنان پدرومادرمجنون آورده میشود. این مثالهاوضرب المثلهاباوجودی که دربافت حوادث ووقایع آورده شده،اما ازاستقلالیتی نسبی برخوردداراست که گاهی دریک بیت وگاه درچندبیت بازبانی ساده وقابل فهم سروده شده است،چنانکه به گونه نمونه یادکرده آید :

 - چون روزروشن است :

گفت ازچه سگان آدمی در                                                                               برتونشدند حمله آور

گفتاسببش چوروزروشن                                                                           باشدبه همه کسان مبرهن

« صفحه117 کتاب »

- سگ وفاداردوتونه :

سگ پاس نگاه داردوتونه                                                                         سگ هست وفاشعاروتونه

سگ دوست شودبه نیم نانی                                                                         ناکس ندهدبه کس امانی

« صفحه117 کتاب »

- باران نه به میل خودباردوگل وخارباهم اند:

باران نه میل خویش بارد                                                                              ازآب به باغ لاله کارد

گل نیست به میل خویش باخار                                                             هم صحبت وهم نشین به گلزار

ازچثه ی پشه تاتن شیر                                                                             بیرون نبود زدست تقدیر

از آه دلم زسنگ ناله                                                                                 خیزد که فتاده ام به چاله 

« صفحه51 کتاب »

 - صدگفته چون نیم کردارنیست :

صد گفته به قدرنیم کردار                                                                              تأثیرنمیکند به هر کار

درکیش وفاورستگاری                                                                            ننگ است گرم فروگذاری

« صفحه66 کتاب »    

- مانندخربه گل ماندن :

آنکس که رهی تکی گزیند                                                                            دروادی بی کسی نشیند

آندم که بیفتدش زخربار                                                                       کس نیست که گرددش مددگار

بیچاره وخسته دل بماند                                                                                          همچوخر خودبه گل بماند

« صفحه48 کتاب »

- لب تشنه به آب بردن وتشنه آوردن :

لب تشنه مرابه آب بردی                                                                                        ناخورده گلاس راستردی

آوردی غذا ولی ندادی                                                                                            زهرم عوض غذا نهادی

« صفحه77 کتاب »

- درشوره زمین نبایدکشت کرد :

هرخانه که سیل بردازجا                                                                                               ترمیم نمی شودزبنا

چون گرگ زمیش بره دزدد                                                                                      فریاد شبان جوی نیرزد

درشوره زمین تلاش بزرگر                                                                                        بیهوده شود نمیدهد بر

« صفحه84 کتاب »

 

* * *

نکوهش ازروزگاروپندواندرز:

 اگرچه این منظومه یک اثرکاملآ غنائی است امااین شاعرنیزمانندشاعران دیگرکلاسیک اینجاوآنجازبان به نصیحت میگشایدوکوشش داردتادرلابلای حوادث،برخی مسایل حکمی واجتماعی رانیزبازتاب دهد. ازنگاه شاعرانسان موجودیست توانمندوپرقدرت ودارنده هوش وخردکه اگربخواهدمیتواندخوبی راازبدی وزیبائی راازشتی جداکندوخودش رابه سرمنزل زنده گی مطلوب برساند. شاعرباتآثیرپذیری ازادیان وادبیات کهن وبه ویژه دین مبین اسلام به این اندیشه است که دراساس خلقت دونیرومگردرتضادهم آفریده شده اندکه یکی گوهر خردمقدس ودیگرگوهرخردخبیث است وبه همین دلیل است که شاعردرسرتاسرکتابش آدمیزاده راهوشدار میدهدکه ازنیروی خبیثه دوری جویدوباانجام کارهاواعمال نیک،نامش راماندگار سازد :

شیطان همه گه زروسیاهی                                                                        خواهدکه رسد ترا تباهی

نفس تو بتوست خصم دیگر                                                                      کوشدکه نسازی نهی منکر

هشدار که این دوخصم غدار                                                                     پایت نکشد به غل ومسمار

زابلیس وزنفس هان حذر کن                                                                     بگذارهوس به خودنظرکن

بگذار طریق خود سری را                                                                          بگزین طرق قلندری را

مرهم نه ی قلب خستگان باش                                                                یاری ده دل شکسته گان باش

گرمسؤلیتت ادا نمائی                                                                                  با وعده خود وفا نمائی

درنزدخداعزیزگردی                                                                                  صاحبدل وباتمیزگردی

درنزدشاعرمقام انسان ازفرشته برتراست وانگارمیخواهدکه گفته آن شیخ شیرازراتصدیق وتأئیدبداردکه روزگاری چه خوش گفته بود :

رسدآدمی به جائی که به جزخدانبیند                                                     بنگرکه تاچه حداست مقام آدمیت

 « سعدی »

واززبان شاعردرمقام وجایگاه انسان متهدووظیفه شناس میشنویم :

گرمسؤلیتت ادا نمائی                                                                                  با وعده خود وفا نمائی

درنزدخداعزیزگردی                                                                                صاحبدل وبا تمیز گردی

قدرتوفزون زقدرحوراست                                                                         پاداش تولذت حضوراست

وبرعکس انسان زبون وخویشتن بین ومردم آزارسخت بیمقداراست ومیتواندتاسرحدومرزی سقودکندکه ازموجودات گزنده نیزبی ارزشترشود :

ورزانکه زکیش نیکخوئی                                                                      گردی وهوس کنی دوروئی

آئین ادب رها نمائی                                                                                      برجای وفا جفا نمائی

باخوردوکلان چونیش گردی                                                                      دربندهوای خویش گردی

بیچاره فتد زتو به خواری                                                                         مظلوم زظلم تو به زاری

برپای یتیم خار گردی                                                                              برجان ضعیف مارگردی

یاری نکنی به مستمندان                                                                          درمان نشوی به دردمندان

همسایه زتو به ذلت افتد                                                                       درورطه ی رنج وزحمت افتد

وقعی ننهی به هم جواران                                                                       رخ تابی زسوی حق گذاران

آداب وفا کنی فراموش                                                                        بسپاری به حرف اهرمن گوش

واگرآدمی بدین منوال باشدکه یادکرده آمد،به مرورزمان آدمیتش زایل گرددودرآنصورت است که به عقیده شاعر،ماروگژدم ازوی بهتروخوبتراست،به دلیل آنکه :

محروم شوی زمحرمیت                                                                              گم سازی طریق آدمیت

بهتر بود ازتو مار وگژدم                                                                            نتوان به تو داد نام مردم

ودراین موردچه مثالهای شایسته ومناسبی آورده است :

گرماربه رهروی  زند نیش                                                                     توخلق کنی به خلق،تشویش

گژدم که بسی ضرررسان است                                                                     منفورتمام مردمان است

اما ضررش زتوست کمتر                                                                            باشد ضررتو صدبرابر

اوپای کسان گزد به انبان                                                                       توکوبی به فرق خلق سندان

اوزهر بدست خلق باشد                                                                               لیکن ستم تو دل خراشد

ای رهسپر دیار پستی                                                                              مغروق به بحرخودپرستی

کن ترک خوی ددی ودامی                                                                         روکن به دیارنیک نامی

تاقدسیتت هدر نگردد                                                                                  خیرتوبدل به شرنگردد

« صفحه13 کتاب »                                                      

گاهی میشودکه شاعرآنچه راکه میخواهداززبان دیگران بیان میکند،چنانکه پدرمجنون فرزنددلبندش راپند واندرزمیدهدکه امیدوتوکل به خداراازدست ندهد:

چون حال نزاروی پدردید                                                                     بگریست وزفرط غصه نالید

گفت ای گل نوشگفته ی من                                                                        فرزند زدست رفته ی من

بس کن دگراین همه ملالت                                                                            باز آی به راه استقامت

درکیش وفا وبردباری                                                                               مردود بود فغان وزاری

زین هرزه گری وبیقراری                                                                  خوب است که پابرون گذاری

بنشینی وصبرپیشه سازی                                                                          منفور شوی زدل گذاری

برخیز ودر امید راکوب                                                                            شایدکه بر آردت زآشوب

امید ترازغم رهاند                                                                                  ناامیدی به دردوغم کشاند

نومیدشدن زخام کاریست                                                                            درناامیدی امیدواریست

امید رها نمیتوان کرد                                                                               زاندیشه جدا نمیتوان کرد

هرکس زامید دست شوید                                                                         پیداست که راه خشکه پوید

« صفحه48 کتاب »

وآدمیزاده زمانی به پیروزی وبهروزی دست یابدکه صبروحوصله درپیش گیردوازهرناکامی هراسان وپریشان نگردد،چنانکه  به گفته شاعر،دریای خروشان ازقطره قطره باران به دریابدل شودوکوهای سربه فلک کشیده ازخاک تشکیل  میشوند :

گرصبرنمائی درمشقت                                                                          ازصبررسی به فخرودولت

دریاکه چنین بودخروشان                                                                      یکجاست زقطره های باران

کوه هاکه به چشم سهمناک است                                                          چون نیک نظرکنی زخاک است

گردن مبرازقلاده ی صبر                                                                     کن نوش همیشه باده ی صبر

صبرتو ترا رهاند ازغم                                                                            بردردتوهست صبرمرهم

« صفحه49 کتاب »

باری اگرخواسته باشیم که تمام پندهاواندرزهای این منظومه غنائی رایادآوری کنیم،کتابی دیگرشود،چه این اصول درتمام کتاب بازتاب یافته است وتاآنجاکه نگارنده سرتاسرکتاب رابه خوانش گرفتم ،شاعردرموارد گوناگونی همچون:خداپرستی،خودشناسی وخویشتن شناسی،دوری ازآزمندی وزیاده خواهی ،مروت وجوانمردی،راستی وراستکاری،وفابه عهد،مردمدوستی،دوری ازآزاردیگران،بزرگداشت دانش وخرد،مردی ومردانه گی،دادودهش،نکوهش روزگار،زنده گی ومرگ وناپایداری دنیاوکوشش درعمل وکار،ابیات بیشماری داردکه بیشتراز550 بیت میشود،مگرمهم آنست که شاعرموردنظرماهیچگاه دراندرزهای خویش،چنانکه دیدیم،خواننده وشنونده شعرش رابه سنگلاخ نظروتصورات بی پایه وبی مایه نیفکنده است .

ودرفرجام سخن میتوان گفت که داستان لیلی ومجنون ابوبکریقین چه ازلحاظ اساس وپیکرداستان وچه ازنگاه افکارعارفانه وعاشقانه،تقلیدیست ازاشرنظامی گنجه ئی،امااین تقلید،کورکورانه نیست،بلکه تقلیدیست به جای وازروی ابتکارکه رنگ اسقلال گونه ئی درآن به چشم میخوردوازاین نقطه نظرایجاب مینمایدتاموردنقد و بررسی بیشترقراربگیرد. پایان

مآخذ:

--------------

1- دکتورسیدمخدوم رهین،تآثیرداستانهای سامی برادبیات دری،ادب،شماره چهارم،سال1353. ص 86 .

2- ابوبکریقین،منظومه لیلی ومجنون،هرات،چاپخانه آزادی،سال 1388خورشیدی .

3- حاج خلیفه،کشف الظنون،تهران،سال 1356.

4- دکتورغلام حیدریقین،اندیشه های رنگین،به سرمایه شرکت کیهان،پروگرس مسکو،سال 1375 .

5- کلیات سعدی،به تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ نهم،امیدوار،سال1379 .

6- حکیم ابومحمدالیاس نظامی گنجه ئی،خمسه نظامی،لیلی ومجنون،تهران،سال،1376 .

دکتورغلام حیدریقین

 کشورپادشاهی هالند

             اول سپتمبرسال2009 میلادی


October 11th, 2009


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
معرفی و نقد کتب